Onzekerheid als kracht

Het klinkt als een zelfhulpboek, vind je niet? Toch wil ik hier een lans breken voor het belang van onzekerheid. En dan niet de onzekerheid die voortkomt uit gebrek aan zelfvertrouwen: dat is gewoon heel vervelend, maar de onzekerheid van niet weten hoe nu verder, even het overzicht missen, twijfelen.

Zeker weten remt af

Ik las eens een verhaal over hoe het kwam dat China, dat vroeger toch voorop liep in wetenschap en innovatie, op een zeker moment achterop is geraakt bij Europa. (Dat hebben ze intussen ruimschoots ingehaald, het gaat echt over vroeger vroeger.) Dat heeft alles te maken met zeker weten. Ze kwamen op een punt, dat ze tevreden waren met hoe het was. Ze waren trots en blij met alle uitvindingen en wilden vooral niet terug naar de tijd voordat die gedaan waren. Maar uit angst te verliezen wat ze hadden, hielden ze het te stevig vast. Er was geen ruimte meer voor nieuwe projecten, nieuwe gedachten, mogelijke mislukkingen. Toen stopte de vooruitgang. (Wie ditzelfde in Europa heeft zien gebeuren heeft denk ik gelijk.)

Je ziet het ook bij organisaties: organisaties die te overtuigd zijn van hun eigen gelijk, vergeten kritisch naar zichzelf te kijken en staan niet open voor nieuwe ideeën. Dat kan heel lang heel goed gaan, maar op een zeker moment zijn anderen beter.

Onzekerheid in het creatieve proces

Bij productinnovatie wordt wel eens gesproken over “the fuzzy front end of innovation”. Innovatie begint met een hele vage onduidelijke toestand, waar geen touw aan vast te knopen is. Als je niet tegen onzekerheid kunt, dan blijf je daar van weg. Maar ja, dan kom je dus alleen tot hele kleine, goed voorstelbare innovaties.

Het goede nieuws is: het is net als leren zwemmen. In het begin lijkt het alsof je verzuipt, je weet niet meer wat voor een achter is en je ploetert om je hoofd boven water te houden. Na wat oefenen is het water heus niet minder nat of diep, alleen weet je dat dat zo is en weet je hoe je er grip op kunt krijgen. Niet bang zijn, het komt goed. Zo is het ook met die hele vage toestand aan het begin van elk innovatieproces: je haalt diep adem, duikt erin en als je rustig blijft vind je vanzelf een keer houvast.

Onzekerheid en vertrouwen

Vaak wordt onzekerheid gekoppeld aan gebrek aan zelfvertrouwen. Dat klopt natuurlijk deels: een gebrek aan zelfvertrouwen leidt tot onzekerheid. En mensen met veel zelfvertrouwen kunnen erg stellig zijn. Maar mensen met echt veel zelfvertrouwen durven te twijfelen. Het is niet zeker weten, daar is pas lef voor nodig.

Als je jezelf toestaat te twijfelen, het niet te weten, onzeker te zijn sta je open voor nieuwe inzichten, mogelijkheden en richtingen. Dat klinkt onwijs spiritueel, en misschien is het dat ook wel, maar het is ook een vaardigheid die ontwerpers en kunstenaars oefenen en toepassen in hun werk. Opleidingen voor ontwerpers en kunstenaars creëren omstandigheden om dat veilig te doen (zie ook: Ontwerpen aanleren), en hoe vaker je het doet, hoe makkelijker het wordt. Hoe minder onzeker je bent over onzekerheid.

Persoonlijk

Ik weet het ook niet. Mijn tante is overleden, mijn oudste kind gaat naar de middelbare school, de jongste is zijn peuterbedje ontgroeid: alles stroomt en niets blijft (πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει). Genoeg onzekerheid hier. En dat is oké. Dat geeft ruimte om te voelen wat goed is en wat beter kan. Ik zou er in mijn werk keihard doorheen kunnen denderen, maar het heeft ook zijn nut: het zit los, het staat niet vast, er is ruimte voor verandering. Om het beter te doen, om het op mijn manier te doen, om het slimmer te doen. Onzekerheid is best wel nuttig.