Ergens kwam ik de titel van een boek tegen over het gebruik van het bord (al dan niet digitaal) in het onderwijs, met de aanlokkelijke ondertitel “slow teaching in de 21e eeuw”. Ik ben dol op langzaam, want er gaat al zo veel snel en we jagen de studenten al zo op. Dus dat boekje is nu hier. (Marcel Schmeier, het boek heet: Bordwerk en aantekeningen, slow teaching in de 21e eeuw). Ook omdat het iets in me wakker maakte.

Want: ik doe momenteel de meeste lessen online. Dus ik sta helemaal niet met grote gebaren voor een bord, waarop ik een mooi overzicht kan maken van de lesstof. Ik doe wat met Powerpoint, tekenen en dingen laten zien gaat met een camera boven mijn bureau. Maar gewoon schrijven op een bord, iets dat ik graag doe, deed ik eigenlijk niet meer. Ik hoopte in dit boekje twee dingen te vinden: een onderbouwing van mijn liefde voor het bord boven Powerpoint, en aanknopingspunten voor het vertalen van het bord naar een online variant. Collega’s van mij geven les op een whiteboard op A4-formaat voor de dingen die ze normaal op een bord zouden doen, misschien werkt dat voor mij ook wel?

Let op: ik ga erg creatief om met dit boek

Even een waarschuwing vooraf: het boek dat ik las (Marcel Schmeier: Bordwerk en aantekeningen, slow teaching in de 21e eeuw), is bedoeld voor leerkrachten in het basis- en middelbaar onderwijs die fysiek voor de klas staan. Dus niet voor HBO-docenten die online lesgeven. Dus wat ik ook zeg over het boek: ik gebruik het érg creatief. Het is een beetje alsof ik een racefiets beoordeel op de mogelijkheid om er boodschappen mee te doen, of wil racen met een bakfiets vol kinderen.

Bord = goed

Gelukkig geeft het boek me gelijk in dat een bord meerwaarde heeft. Mits goed gebruikt is het werken op een bord een krachtig instrument voor het onderwijs. Het opbouwen van een verhaal (in de vorm van schema’s, tekeningen, lijsten) op een bord helpt studenten een verhaal te volgen, beter dan een Powerpoint waarin alles ineens zichtbaar wordt. Een filmpje laten zien is top, maar voor het onthouden werkt het bord beter. (Een digitale presentatie heeft ook voordelen, de auteur zegt niet: gooi alle digitale media overboord, maar hij zegt: doe dat bord niet weg.)

Mooi aan het bord is daarnaast dat het zo simpel is: geen afleidende toeters en bellen. Het vraagt dus concentratie om te blijven opletten, maar het helpt daardoor ook om concentratie te oefenen.

Bord online?

Dit staat niet in het boek! Er zijn verschillende mogelijkheden om in online lessen een (variatie op een) bord te gebruiken:

• Met een goede camera kan de docent een “live” in een klaslokaal les geven, inclusief staand schrijven op het bord. Dat kan met speciale programma’s om lessen om te nemen (bijvoorbeeld Panopto), maar ook in andere (vergader)programma’s werkt dat. Mits de boel leesbaar is natuurlijk, dus dit vergt wel wat voorbereiding. Met een “gewone” webcam red je dit waarschijnlijk niet, omdat die zijn gemaakt om redelijk dichtbij scherp te kunnen stellen, maar niet verder weg.
• De iets uitgeklede variant: de docent voor een bord met een camera. Dit kan gewoon thuis of in een kantoor. Mits handig van opzet werkt dit prima, het kán er klungelig uitzien maar met een goede belichting, camera en opstelling gaat het prima.
• De camera boven een papier of uitwisbaar schrijfboek of bord. Het idee is: je laat de studenten meekijken met wat jij, op je bureau, schrijft of tekent. Daar heb je een goede (document-)camera voor nodig, goede verlichting en een leesbaar handschrift. En lef als je ook nog gaat tekenen, want ze kijken je nu écht op de vingers. Een groot (potentieel) probleem is de scherpte van het beeld. Trucs daarvoor zijn het uitzetten van de autofocus (zodat het beeld scherp blijft op het papier en er niet steeds wordt scherpgesteld op je handen of schrijfgerei), en het uitzoeken van het bereik van je camera: een webcam kan geen grote of heel kleine afstanden aan.
• Een digitaal online bord, bijvoorbeeld door op je scherm te tekenen met een los tekentablet, of door rechtstreeks op een tablet te tekenen. Als de apparatuur van goede kwaliteit is werkt dit prima.

Kun je op een online bord hetzelfde doen als op een fysiek bord?

De écht fysieke dingen worden lastig: met je nagels eroverheen krassen, met je borstel erop kloppen, omhoog en omlaag schuiven, openklappen en zo…

Maar een mooi schema opbouwen, een som uitwerken, een tekentechniek voordoen, een doorsnede met uitleg bespreken: kan allemaal, ook met je online variant van een fysiek bord. Dus de onderwijskundig belangrijke dingen kunnen gewoon.

…en moet je dat willen?

Er zijn online prachtige tools beschikbaar. Mooie presentaties, filmpjes delen: no problem. Brainstormen, plaatjes delen: eitje. Dus waarom zou je online iets doen dat traag, ouderwets en low-tech is?

• Simpel: omdat mensen niet sneller leren als je de stof sneller presenteert. Je leert doordat je nieuwe kennis in verband brengt met bestaande kennis. Dat kost tijd. En een stap-voor-stap opbouw van de informatie helpt met het stap-voor-stap koppelen aan wat je al weet. Daar kan ouderwets bordwerk een rol in spelen.
• Daarnaast is het online nog lastiger dan fysiek om overzicht te bewaren over de informatie. Op een bord kun je een groot deel van je les in één keer laten zien. Een variatie daarop is online ook nuttig. Het klassieke bordwerk (dat HBO-docenten overigens niet leren) gaat uit van een vooraf bepaalde bordindeling, die de informatie logisch ordent. Dat helpt enorm!
• Als docent heb ik inmiddels geleerd dat ik goed moet kiezen welke informatie ik aanbied. Bied ik teveel informatie aan, dan zien de studenten door de bomen het bos niet meer. Dus hoewel ik bij zowat alles een anekdote vertel (haakjes! een smeuïg verhaal plakt de kennis zó in je geheugen), de basis is een goed begrensd stuk kennis en vaardigheden. Lang verhaal kort: als ik de informatie zélf uiteenzet op een bord, kan ik informatie weglaten. En dat helpt om de informatie die ik wél wil overbrengen in de schijnwerpers te zetten. Kom daar maar eens om bij een youtubefilmpje of infographic van iemand anders.
• Studenten maken steeds minder aantekeningen. De presentatie komt toch online, waarom zouden ze? Nou: omdat aantekeningen maken óók helpt om informatie om te zetten in kennis. Maar presentaties gaan vaak te snel om aantekeningen te maken (ja, dat is dus een fout van de docent!) en erg aantrekkelijk is het overschrijven van slides niet. Terwijl als de docent schrijft en tekent, het zelf meeschrijven en -tekenen logischer is. Door het lagere tempo kan de student bovendien ook dingen opschrijven voor zichzelf, dingen die de docent vertelt maar niet opschrijft.

Het bord in het HBO?

Ja natuurlijk. OK, de studenten zijn ouder, het hoeft allemaal minder langzaam en letterlijk dan in het basis- of voortgezet onderwijs, maar de voordelen van een bord zijn overduidelijk, ook online.

Alles op een bord? Nee natuurlijk. Maar ik pleit voor een herwaardering voor het “ouderwetse” gebruik van het bord, omdat het ook nu nog goed aansluit bij hoe we leren. Zonde om dat kwijt te raken doordat er technisch heel veel andere dingen kunnen. Niet alles wat kan moet je ook willen denk ik.