Vandaag een stuk over ethiek in het ontwerpen, omdat ik er net een boek over las, er een interessant stuk over vond in Turn The Page en omdat ik studenten begeleid in een marktgerichte ontwerpopdracht.

Er wordt de laatste tijd in kranten en (vak-)tijdschriften en online behoorlijk veel gediscussieerd over “waar het nou heen moet met al die technologieën die ons de hele dag in de gaten kunnen houden en die slimme algoritmes die beter weten wanneer er een echtscheiding aankomt dan de echtelieden zelf”. Vaak vanuit het idee dat die technologie zomaar ontstaat en we er helemaal geen invloed op hebben. Maar dat is natuurlijk niet waar: al die technologie wordt door mensen bedacht, en elke ontwerper met een beetje ruggengraat doet zijn best om verantwoorde ontwerpen af te leveren. Dus om het plaatje compleet te maken geef ik vandaag een inkijkje in de relatie tussen ethiek en ontwerpen.

Dingen maken onze wereld

Met de inspirerende-non-fictie-leeskring van de VVAO lazen we “Op de Vleugels van Icarus” van Peter-Paul Verbeek. Heel kort samengevat:

Als we verantwoord willen omgaan met technische uitvindingen, dan is het tijd om daar op een nieuwe manier tegenaan te kijken. Het voldoet niet meer om de wereld te scheiden in mensen en dingen, en dan bang te zijn voor al die nieuwe uitvindingen. Dat komt doordat de manier waarop wij mensen de wereld om ons heen ervaren beïnvloed wordt door de dingen. Je kunt de wereld van de mensen dus niet los zien van (die van) de dingen. En daarom moeten we er niet bang voor zijn, maar we moeten ze ook niet veronachtzamen. Het is goed als we, vanuit de realiteit dat de dingen zelf ons kijken naar de dingen beïnvloeden, zoeken naar een goede manier om er mee om te gaan. Dat geldt zowel voor de gebruikers als voor de ontwerpers.

De schrijver zelf verwoordt het uiteraard beter, onder andere in dit interview in de NRC. Het boek is niet erg toegankelijk geschreven, het zit ramvol filosofisch jargon. Jammer, want de boodschap is goed.

En dus?

Wat moet je hier nu mee? In mijn ogen:

• Als tech-vrezende gebruiker: je bent te laat, je maakt allang deel uit van een wereld die mede wordt vormgegeven door de dingen. Dat gaat héél ver terug: het gebruik van vuur zorgde bijvoorbeeld dat de landbouw kon ontstaan. En reken jij een afstand nog uit in dagreizen te voet? Het is goed en belangrijk om kritisch om te gaan met technologie. Maar afwijzen of ontkennen is niet de manier: accepteer dat techniek verweven is met je bestaan, en kijk hoe je daar het best een weg in vindt. (Hierover stond trouwens een aardig artikel in de Volkskrant gisteren, “De natuurlijke trend werkt emancipatie tegen”.)
• Als tech-optimist: alle technologie zonder vragen omarmen is naïef. Weet je bijvoorbeeld hoe het zit met gratis diensten en producten? Als je niet betaalt, ben je geen klant: dan ben je het product. (Deze uitspraak is niet van mij, ik heb niet eenduidig een bron kunnen achterhalen.) Je gegevens worden gebruikt en doorverkocht, jouw beeldscherm wordt beschikbaar gesteld aan adverteerders. Dat is geen probleem zolang je je ervan bewust bent, dan stem je er met je volle verstand mee in. Maar het kan geen kwaad om jezelf wat vaker af te vragen wáár je nu met je volle verstand mee instemt!
• Als ontwerper: voor zover je dat nog niet deed: ben je bewust van je macht en verantwoordelijkheid. Je kunt onmogelijk alle consequenties overzien van je ontwerp, maar het is je morele plicht je flink in te spannen om er zoveel mogelijk te bedenken en zonodig bij te sturen.

Dilemma’s bij marktgericht ontwerpen

Ethiek en geld zijn niet altijd elkaars beste vrienden. Des te uitdagender dus om bij een commerciële ontwerpopdracht de ethische vraagstukken niet te laten ondersneeuwen! Een commercieel succesvol product heeft meer impact dan een exclusief ontwerp in een (hele) kleine oplage, niet alleen financieel maar ook moreel. Dus naast dat het daardoor extra de moeite loont om ethiek in het ontwerpen te betrekken zou je het ook kunnen zien als een manier om een stevige bijdrage te leveren aan een ethische samenleving. Welke ethische dilemma’s komen ontwerpers tegen? Bijvoorbeeld:

1. Tijd is schaars, waarin tijd te investeren? Kies maar: nadenken over alle ethische consequenties , peinzen over assemblage of wat langer stilstaan bij veiligheid voor kinderen? Als ontwerper moet je elke keuze verdedigen, ook hoe je je tijd besteed. Wat is het beste?
2. Tegenstrijdige belangen. De belangen van de aandeelhouders, het bedrijf en de klant en de samenleving kunnen verschillen. En wat dacht je van een product voor patiënten in de zorg? Daarbij spelen de belangen de patiënten, van het zorgpersoneel, van de familie van de patiënt, maar ook van bijvoorbeeld die van de inkopers van de zorg verlenende organisatie.
3. Het rebound effect. (Een rebound is een bal die terug stuitert.) Je kunt je voorstellen dat het vervelend is als je met al je goede bedoelingen precies het tegenovergestelde bereikt van wat je wilt bereiken. Dus dit is een lastige! Een voorbeeld: tuinverlichting op zonne-energie is duurzamer dan tuinverlichting waarvoor draden moeten worden getrokken. Maar doordat er geen draden meer hoefden te worden getrokken, werden veel extra lampen in tuinen gezet, waardoor er veel meer materiaal gebruikt werd dan voorheen.
4. Verreikende consequenties. Je kunt niet overzien wat het effect van je ontwerp gaat zijn op de lange termijn. De magnetron bijvoorbeeld maakte eten maken in potentie sneller. Maar het effect ervan op het gezinsleven in Amerika is behoorlijk groot geweest. Veel gezinnen eten niet samen: ieder schuift iets in de magnetron als hij trek heeft. Dat heeft weer consequenties voor familierelaties, opvoeding en gezondheid. En dat alleen maar door een apparaat dat eten klaarmaakt.
5. Winst op korte of lange termijn / winst versus het goede doen / winst voor wie / winst verdelen? Als ontwerper heb je invloed op het geld dat binnenkomt. Dat is een hele verantwoordelijkheid, zeker als je opdrachtgever de winst wil maximaliseren. Aan de ontwerper om zijn rug recht te houden en een combinatie te zoeken tussen winst in geld en morele winst.

Enzovoorts.

Een tool voor ethiek in het ontwerpen

Turn The Page is het magazine van de faculteit Industrieel Ontwerpen van de TU Delft. Daarin las ik een artikel tegen over de beste afstudeerder van dit jaar, Jet Gispen. Zij ontwierp voor haar afstuderen een toolkit voor ethisch ontwerpen. Dit om ontwerpers die er “wel iets met ethiek willen” concrete handvatten te bieden. Kijk, daar hebben we wat aan! Wat ik leuk en verhelderend vind is haar onderverdeling in drie “skills” (tekst is een bewerking van de tekst in het artikel uit Turn The Page):

• Ten eerste: moral sensitivity. Bewustzijn van welke onderwerpen van belang zijn en welke vragen gesteld moeten worden.
• Ten tweede: moral  creativity. Hoe kun je die ethische vraagstukken waar je je bewust van bent meenemen in je ontwerpkeuzes?
• Tot slot, ten derde: moral advocacy. Dat gaat over het communiceren van je overwegingen aan de klanten en andere belanghebbenden in het ontwerpproject.

Bij elk onderwerp geeft Gispen tools, zeven in totaal. De toolkit is gratis te downloaden via de website www.ethicsfordesigners.nl.

Hoopvol, dat de dilemma’s niet alleen worden benoemd maar dat er ook handvatten zijn om er mee om te gaan!